اکثر دانشجویان دوست دارند تا دوره تحصیلی خود را پربار و در مدت زمان تعریف شده طی نمایند. مقاله ISI چاپ کنند، ثبت اختراع داشته باشند و به طور کلی کار خوب و موثری انجام دهند. اما اکثر فارغ التحصیلان احساس می کنند که نتوانسته اند آن طور که دلشان می خواسته کار کنند، چرا؟ به نظر من مهمترین علت، انتخاب موضوع تز نامناسب و عدم برنامه ریزی زمانی مناسب است. مثلاً می دانیم که دوره عادی ارشد، دو سال می باشد. از طرف دیگر، نوشتن، ارسال و پذیرش مقاله ISI حدود شش ماه طول می کشد. کمی محاسبه نشان می دهد که یک دانشجوی موفق و هدفمند باید در ترم اول سال اول دوره ارشد موضوع خود را مشخص کرده باشد و شش الی نه ماه فرصت دارد تا موضوع کاری خود را تکمیل کند و سپس زمان باقیمانده را صرف نوشتن و ارسال مقاله کند و منتظر جواب داوری بماند. لذا خیلی مهم است که در اواخر ترم اول تکلیف خود را با انتخاب موضوع و استاد راهنما مشخص کنیم. در ادامه با توجه به تجربه شخصی خود چند توصیه دارم که امیدوارم مفید واقع شود:

1. انتخاب موضوع و استاد راهنما

• استاد راهنما یا موضوع؟ دنیای امروز، دنیای ایده هاست. آدم های موفق کسانی هستند که ایده های نو و جالبی دارند. ایده باید خلاقانه و جنبه نو آوری داشته باشد. به نظر من موضوع تز مهمتر از استاد راهنماست. البته واضح است که اگر موضوع و استاد هر دو خوب باشند بسیار عالی خواهد بود اما متاسفانه این حالت به تدریج دارد کم می شود. سعی کنید موضوعی را با کمک فرد یا افرادی یا استادی انتخاب کنید. خودتان دست به کار شوید ولی در عین حال منطقی عمل کنید. سابقه و آینده کاری موضوع را از اینترنت استخراج کنید یا از کسی بپرسید و با یکی از اساتید دانشکده خود مطرح و شروع به کار کنید. موضوع تز ارشد، آینده علمی دانشجو را رقم خواهد زد. پس خیلی خیلی دقت کنید. اگر موضوع خوب باشد می توانید آن را در دوره دکترای خود نیز ادامه دهید.
• چه انتظاری از یک فارغ التحصیل کارشناسی ارشد دارید؟ پاسخ به این سوال بسیار بسیار مهم است و به نوعی باعث یک آرامش ذهنی و البته جهت دار کردن مسیر پژوهش ما خواهد بود. پاسخ های زیادی می تواند وجود داشته باشد. شما چطور فکر می کنید؟ پاسخ من به این سوال این است: یک فارغ التحصیل کارشناسی ارشد، یک پژوهشگر است که علاوه بر اینکه توانایی انجام فعالیت های پژوهشی را دارد، دارای یک تخصص ویژه (مثلاً کار با یک نرم افزار یا یک کد محاسباتی) است. پژوهشگر از نظر من کسی است که می داند برای یافتن پاسخ یک سوال باید از کجا شروع کند؟ چگونه عمل کند؟ و در نهایت چگونه آن را گزارش نماید. به واژه ها و کلماتی که انتخاب کرده ام دقت کنید. من در مورد این مسائل خیلی فکر کرده ام. مثلاً فرض کنید اگر از ایشان بپرسند که " رادیو داروهای مناسب برای درمان تیروئید چه استانداردهایی باید داشته باشند؟" وی باید بتواند پس از مدتی تحقیق، یک سمینار علمی به صورت سخنرانی در این مورد ارائه کند و در ضمن باید بتواند به پرسش هایی که در این سخنرانی مطرح می شود، پاسخ مناسبی ارائه دهد. اگر کمی باهوش تر و قوی تر باشد و وقت مناسبی برای این تحقیق بگذارد، می تواند خودش هم در این زمینه صاحب نظر شود. به این ترتیب اگر توقع خود را تا این سطح محدود کنید، یقیناً آرامش ذهنی مناسبی خواهید داشت و البته اگر به فعالیت پژوهشی خود عمق مناسبی بدهید خواهید توانست مقالات معتبری را نیز منتشر کنید.

• کار تجربی یا محاسباتی؟ به نظر من کار تجربی در حد معقول و قابل انجام (غیر رویایی!!) با راهنمایی مناسب یک استاد مجرب خیلی بهتر از کار محاسباتی و شبیه سازی است. اما آفت بزرگ آن وقت گیر بودن، سیکل های اداری پیچیده، محدودیت امکانات و ... است. از طرف دیگر کارهای محاسباتی در صورتیکه ایده جالبی پشت سرش باشد هم بسیار مناسب هستند و دردسرهای جانبی کمتری دارد. هر دو حالت نیازمند مدیریت زمانی می باشند.
• کدهای محاسباتی چه جایگاهی دارند؟ اکثر دانشجویان دید مناسبی در مورد کدهای محاسباتی ندارند. باید بدانیم که یک کد محاسباتی در واقع یک ماشین حساب بزرگ است و این ما هستیم که باید از آن بخواهیم که پارامتر یا کمیت مورد نظر را محاسبه کند.

2. از کجا شروع کنیم؟

•  اکثر فعالیت های پژوهشی با یک یا چند کلید واژه آغاز می شوند که در واقع همان "حوزه پژوهشی" شما خواهد بود. مثلاً "رادیو دارو"، " پروتون تراپی"، حفاظ سازی"، "دزیمتری نوترون" و ... . کلید واژه شما چیست؟ همانطور که قبلاً گفته شد، این کلید واژه را می توان با مشورت با اساتید، جستجو و تحقیق بدست آورد. دقت کنید که هر کلید واژه از نظر پژوهشی مانند یک "رودخانه بسیار عریض" است که در ادامه باید از آن یک "نهر کوچک" منشعب نمود که این نهر کوچک همان "پایان نامه" شما خواهد بود. بدون داشتن این کلید واژه نمی توانید جستجوی مناسبی انجام دهید. در اینترنت انبوه بی کرانی از اطلاعات علمی و غیر علمی وجود دارد که تنها با انتخاب کلید واژه های مناسب، می توان یک جستجوی مدیریت شده انجام داد.

3. جستجو و آشنایی با ادبیات موضوع

• پس از انتخاب "حوزه پژوهشی" آشنایی با آن حوزه آغاز می شود. این کار عموماً با جستجو، گردآوری مقالات و مطالعه آنها صورت می گیرد. در ابتدا سعی کنید سابقه آن موضوع را در کشور جستجو کنید. به این ترتیب این شانس را خواهید آورد که با یک پایان نامه، کتاب یا گزارس فارسی برخورد کنید که این باعث می شود تا به اندازه قابل توجهی در وقت شما صرفه جویی شود. اگر این بخت را داشتید، حتما مراجعی که در آن پایان نامه یا کتاب استفاده شده است را بررسی کنید. شاید لازم شود که به اصل آن مقاله مراجعه کنید.
• در مرحله بعد، مقالات و کتاب های لاتین را جستجو کنید. اگر کلید واژه های مناسبی انتخاب کرده باشید، به راحتی می توانید یک جستجوی خوب و مفید انجام دهید. اما یک سوال مهم: در کجا جستجو کنیم؟ چیزهایی که در سایت گوگل پیدا می کنیم، بیشتر جنبه عمومی دارند. مثلا یکی از گزینه هایی که معمولا در همه جستجوها در گوگل یافت می شود، مربوط به سایت ویکی پدیاست که بی شک نمی تواند به عنوان یک مرجع علمی معتبر مورد استفاده قرار گیرد. با این حال ارزش بررسی و خواندن دارد. اینگونه مطالب بیشتر جنبه عمومی دارند و برای "آشنایی کلی" با موضوع مورد نظر می توانند مفید باشند. برای انجام یک جستجوی تخصصی باید به پایگاه های علمی معتبر مراجعه کنید و در آنجا با کلید واژه های مناسب، به جستجو بپردازید. یکی از این پایگاه های علمی سایت http://www.sciencedirect.com می باشد که برای این کار مناسب است. یک گزینه دیگر سایت اسناد علمی گوگل به آدرس https://scholar.google.com است. در این سایت تنها مقاله، کتاب، پتنت اختراع و به طور کلی "اسناد علمی" جستجو و یافت می شوند.
• مدیریت اسناد علمی: به مرور زمان و با انجام جستجو، تعداد زیادی مقاله و اسناد علمی گردآوری خواهد شد. در صورتی که این اطلاعات به طور مناسبی مدیریت نشوند، شرایط گیج کننده خواهد شد و استفاده از آنها با مشکل جدی روبرو می شود. خوشبختانه نرم افزارهایی وجود دارند که با استفاده از آنها می توان به راحتی تمام اطلاعات را مدیریت نمود. یکی از این نرم افزارها که استاندارد نیز می باشد، نرم افزار EndNote است. این نرم افزار قابلیت های جالبی دارد و کار با آن نیز بسیار ساده است. این نرم افزار به شما اجازه می دهد تا تمام اطلاعات یک مقاله شامل: نویسنده، عنوان، ژورنال، تاریخ نشر و ... را تنها با یک کلیک، ذخیره کنید. پس از ذخیره سازی می تواند فایل مقاله را نیز به این اطلاعات ضمیمه نمایید. با انجام این کار به مرور زمان، شما یک کتابخانه تخصصی خواهید داشت. قابلیت ثبت اطلاعات مقاله فقط با یک کلیک، در دو سایتی که معرفی کردم وجود دارد. وقتی نرم افزار را نصب کردید، یک کلید به ابزارهای نرم افزار word اضافه می شود که به کمک آن می توانید به مقاله یا مقالات مورد نظر خود در متن پایان نامه ارجاع دهید. جهت آشنایی بیشتر و کامل با این نرم افزار، خودتان دست به کار شوید. من همین الان یک کلید واژه به شما دادم به نام “EndNote” برید دنبالش و در موردش تحقیق کنید. ببینم چیکار می کنید؟

4. تبیین و شفاف سازی صورت مسئله

پس از کمی مطالعه و تحقیق، حالا نوبت این است که مشخص کنید "شما" قرار است در این حوزه پژوهشی چه کاری انجام دهید؟ در واقع در این مرحله باید "یک پرسش" ایجاد شود که یافتن پاسخ آن با شماست. اینجا همان مرحله ای است که کار پژوهشی شما باید در قالب "یک تیتر" یا "یک عنوان" مشخص شود. بدیهی است که هر چه اشراف شما یا استاد راهنما به حوزه پژوهشی مورد نظر بیشتر باشد، عنوان مسئله، دقیق تر، کامل تر و البته جذاب تر خواهد بود.

5. نوشتن پروپوزال

اکنون نوبت نوشتن پروپوزال یا همان "پیشنهاد پروژه" می رسد. متن پیشنهاد پروژه، مانند یک قرارداد یا یک تعهد نامه است که شما قرار است به آن عمل کنید. پیشنهاد پروژه باید شامل موارد زیر باشد:

• صورت مسئله یا پرسش پژوهش: در این بخش باید به وضوح مشخص شود که هدف از انجام این پروژه چیست؟ قرار است چه مشکل یا چالشی را بر طرف نماید؟ سوال اصلی در این پژوهش کدام است؟ این همان چیزی است که شما قرار است حدود دو سال از عمر خود را صرف انجام آن کنید! پس باید خیلی دقیق و موشکافانه بیان و تشریح شود. هر چه کامل تر و دقیق تر، بهتر. این بخش باید فاقد هر گونه کلی گویی باشد. خیلی ساده و شفاف بیان کنید که "قرار است چه کاری انجام دهید؟"
• ضرورت انجام این پروژه: این بند نیز به نوبه خود بسیار با اهمیت است. ضرورت انجام این تحقیق چیست؟ اول باید خودتان را قانع کنید. چه ضرورتی دارد که شما وقت خود را صرف انجام آن کنید؟ خوب نوشتن این بند نیز نشان دهنده اشراف شما به موضوع تحقیقتان است. شما باید بتواند حداقل ده دقیقه در مورد ضرورت کارتان صحبت کنید. اگر بتوانید خودتان را قانع کنید، بی شک در مقابل نظر داوران نیز، موفق خواهید بود.
• سابقه موضوع در کشور: آیا در این زمینه، فعالیت های مشابهی در کشور صورت گرفته است؟ مقاله، پایان نامه، کتاب و غیره. چه فرد یا افرادی قبل از شما در کشور در این زمینه فعالیت کرده اند؟ چه نتایجی گزارش کرده اند؟ چه پیشنهاداتی ارائه داده اند؟ باچه چالش هایی مواجه بوده اند؟ از چه روش یا ابزاری استفاده کرده اند؟ و خیلی چیزهای دیگر. آیا شما اولین کسی هستید که در کشور به این موضوع می پردازید؟! به نظرم بعید می آید.
• سابقه موضوع در جهان: این نیز مانند قبلی است با این تفاوت که گستردگی جهانی دارد. اگر خوب جستجو کرده باشید، این بند را کامل و جامع خواهید نوشت.
• روش انجام کار: چه روشی را برای انجام کار خود در نظر گرفته اید؟ چه آزمایش هایی باید در این راستا انجام شود؟ چه نوع محاسباتی لازم است؟ چه ابزار و یا نرم افزارهایی را به کار خواهید برد؟ چه فرضیاتی را در نظر گرفته اید؟ به طور کلی "صورت مسئله" یا "پرسش پژوهش" را چگونه حل خواهید کرد؟ توضیح دهید.
• امکانات و بودجه مورد نیاز: این بند را باید با حوصله و دقت بنویسید. هر چند بعید می دانم امکانات و بودجه مورد نیاز شما از طرف دانشگاه تامین شود ولی به هر حال شما وظیفه دارید فهرستی از خدمات و امکانات مورد نیاز خود تهیه کنید. شاید کسی پیدا شود و بخواهد کمکتان کند!
• زمان بندی انجام کار: چه مدت زمانی را برای انجام این کار مناسب می دانید و پیشنهاد می دهید؟ مثلاً 18 ماه. در این مدت قرار است چه کارهایی انجام شود؟  در ماه اول چه خواهید کرد؟ ماه دوم چطور؟ ماه هفتم چی؟ این بند نیز باید با یک نگاه منطقی نوشته شود. معمولاً دو الی سه ماه را برای گردآوری و مطالعه و آشنایی با ادبیات موضوع در نظر می گیرند؟ حتما زمانی را برای فراگیری کدها و نرم افزارهای مورد نیاز در نظر بگیرد. دو ماه آخر مربوط به جمع بندی و نوشتن پایان نامه است و بیشترین زمان احتملا مربوط به انجام "اصل کار" است.
• خیلی مراقب باشید: ادعاهایی نکنید که نتوانید آنها را انجام بدید. منطقی عمل کنید.

6. توانمند سازی خود جهت انجام پروژه

• کوله پشتی و جعبه ابزار خود را آماده کنید! برای انجام پروژه، چه مهارت هایی لازم است؟ زبان تخصصی، جستجو، مدیریت فایل ها، نرم افزارهای تخصصی، برنامه نویسی، کد محاسباتی، اصول نگارش فارسی، تایپ، اکسل، رسم نمودار،.... . به مرور زمان به همه آنها نیاز خواهید داشت. برای آنها وقت (و پول) کافی در نظر بگیرید. برای شرکت در کارگاه های تخصصی، حواستان به آگهی ها و فراخوان های معتبر باشد در غیر این صورت مجبورید به صورت خصوصی آموزش ببینید. شاید یادگیری برخی از این مهارت ها خیلی واجب نباشد. مثلاً تایپ. میشه تایپ مطالب را به یک مرکز تایپ با تایپیست های حرفه ای سپرد. یا اینکه از کسی خواست که بخش های مربوط به برنامه نویسی یا کد نویسی را برای شما انجام دهد. اما تحلیل نتایج به عهده شماست.

7. انجام پروژه

• اگر صورت مسئله خوب، ساده و کامل مشخص باشد، انجام پایان نامه با چالش های جدی روبرو نخواهد شد. مشکل از جایی آغاز می شود که خودمان هم نمی دانیم دقیقاً می خواهیم چه کار کنیم. پس از تصویب پروپوزال باید شروع کنیم به انجام کار.
• از حواشی بپرهیزید. یکی از مشکلات اساسی دانشجویان ، پرداختن به حواشی است. پس از آنکه موضوع و استاد خود را انتخاب کردید باید تمام وقت و انرژی خود را روی تز خود متمرکز کنید. فعالیت های هم کلاسی ها و هم دوره ای های خود را پیگیری نکنید! و در عوض پیوسته و با قدرت، کار کنید. استادی می گفت در این دوره باید آدم سرش را زیر بیاندازد و با تمام توان کار خود را انجام دهد، بعد از مدتی وقتی سر خود را بلند کردی، می بینی که یکی از افراد موفق در زمینه کاری خود هستی. پس حسابی تلاش کنید.
• مستقیم به سمت هدف پیش بروید. پس از انتخاب موضوع، برای خود هدف گذاری کنید. سوالات اساسی را که به دنبالش هستید را هر روز بررسی کنید و فقط روی آنها متمرکز شوید. یکی از مشکلات ما این است که بدون سوال کار می کنیم. هر پژوهشی به دنبال یافتن جواب یک سوال است. پس همواره سوال را مد نظر قرار دهید و فقط به دنبال جواب آن باشید. با سوال، در اینترنت و مقالات جستجو کنید. با سوال، کدهای محاسباتی را اجرا کنید. با سوال، کتاب و مقاله بخوانید و مستقیما به سمت هدف بروید.
• روی مفاهیم اصلی مسئله مسلط شوید: مفایهم پایه و اساسی موجود در پژوهش خود را بررسی و مطالعه کنید.
• مشکلات و چالش ها را مسکوت نگذارید: یکی از مشکلاتی را که من در عملکرد دانشجویان دیده ام، مسکوت گذاشتن مشکلات است. مثلا وقتی دانشجویی را برای حل مشکلی راهنمایی کردم و رفت، بعد از دو ماه دوباره آمد و همان مشکل را بازگو کرد. گفتم مگه نگفتم فلان راه حل را انجام بده. گفت با اون راه حل به جواب نرسیدم. گفتم چرا زودتر نیامدی که اطلاع بدی؟!!! در این دو ماه چه کار می کردی؟ هیچی! چون مشکل حل نشده بود و در ضمن تلاش دیگری برای حلش انجام نداده بود. این یک آفت بزرگ است. مشکلات به خودی خود حل نخواهند شد لذا نباید آنها را مسکوت بگذاریم. برید دنبالش. راه حل های مختلف را بررسی کنید. مشورت کنید. هر کاری که می تونید انجام بدید. مشکل "باید" به صورت دقیق و منطقی حل شود.
• همه چیز باید برای شما شفاف باشد: هر کاری انجام می دهید، هر محاسبه ای که صورت می گیرد، تمام فرضیات، همه و همه باید اول برای خود شما مفهوم و شفاف باشد. نکته ای را مبهم باقی نگذارید. اگر خودتان به موضوع و جنبه های مختلف آن مسلط نباشید، بی شک نخواهید توانست کارنامه پژوهشی مقبولی داشته باشید. خودتان را گول نزنید! تمام زوایای کارتان را برای خودتان تشریح کنید.
• از اتلاف وقت پرهیز کنید. بدون تلاش و پشتکار و البته برنامه ریزی، موفق نخواهید شد. شاید مدرکی بگیرید ولی مطمئن باشید "پژوهشگر" نخواهید شد. تلاش، تلاش و تلاش.

8. تحلیل نتایج

آیا نتایج بدست آمده از تحقیقات شما، به اندازه کافی معتبر و دقیق می باشد؟ آیا نتایج منطقی هستند؟ پاسخ به این سوال نیازمند بررسی چند موضوع اساسی است:

• آیا فرضیات در نظر گرفته شده، پایه و اساس علمی و منطقی داشته اند؟
• روش انجام کار، از استانداردهای علمی و معتبر برخوردار بوده است؟
• انجام مدل سازی و شبیه سازی به طور کامل و دقیق صورت گرفته است؟
• اگر نتایج حاصل از یک کار تجربی است، روش انجام آزمایش، ابزار و غیره استاندارد بوده اند؟
• و خیلی چیزهای دیگر

شما باید بتوانید توضیحات کامل و شفافی پیرامون هر یک از موارد فوق ذکر کنید. پس از روشن شدن و شفافیت تمام موارد، حالا می توانید به نتایج بدست آمده اعتماد کنید.

به طور خلاصه اینکه نتایج شما باید از نظر علمی، عقلی و منطقی، درست باشند.

9. جمع بندی
10. نوشتن مقاله
11. نوشتن پایان نامه
12. آماده کردن پاورپوینت دفاعیه
13. داوری
14. جلسه دفاعیه
15. تحویل پایان نامه
16. توصیه های دیگر

ادامه دارد...

یاسر کاسه ساز